Czoki - co to jest i do czego służy?
Co to jest czok?
Słowo czok (z ang. choke – dławik, dławienie się) w przypadku broni śrutowej oznacza zwężenie lufy w końcowej (wylotowej) części.
Ta modyfikacja lufy została wynaleziona w Anglii i stanowiła rewolucyjny wynalazek, który został na stałe wprowadzony do użytku.
Strzelby przed wprowadzeniem modyfikowanych wierceń posiadały lufy cylindryczne. Dawało to duży rozrzut wystrzeliwanych śrucin, słabe pokrycie celu, często nierównomierne i w efekcie słabą skuteczność strzału.
Po co to jest?
Czok wprowadza modyfikację powierzchni wewnętrznej końca lufy, która w następstwie modyfikuje zachowanie (kształt) wiązki wystrzeliwanego śrutu.
Dzięki temu można uzyskać większy lub mniejszy rozrzut śrucin. Przekłada się to bezpośrednio na rozszerzenie pola rażenia lub wydłużenie maksymalnego dystansu strzału – w zależności od potrzeby.
Pomimo, że intuicyjnie myślimy, że najlepiej byłoby zwiększyć maksymalnie zasięg, to jednak strzelba rządzi się swoimi prawami. Czasem skrócenie maksymalnego dystansu skutecznego strzału powoduje zwiększenie skuteczności.
Ilustracja 1: Schematyczne przedstawienie zasady działania czoku – albo daleki strzał albo bliski strzał. Czerwony kolor oznacza skuteczne rażenie celu [1]
Jak to jest? Powodując większy rozrzut – powiększamy pole rażenia, czyli nie musimy trafić idealnie w cel. Wiązka śrutu pokryje powierzchnię, zbliżoną kształtem do koła, o większej powierzchni i nawet jeśli oddamy strzał przy celu – zostanie on porażony wystarczającą ilością śrucin. Oczywiście na większym dystansie będą one zbyt słabe, aby razić pojedynczo i jednocześnie zbyt rzadko rozsiane, żeby razić kilkoma trafieniami. Wtedy stosuje się czok zwężający – wiązka jest mocniej skupiona i na dalszym dystansie daje optymalny rozrzut i pewniejsze porażenie celu, nawet przy błędzie celowania.
Jak to działa?
Ilustracja 2: Schemat budowy typowego czoku: 1 – lufa w części prowadzącej, 2- stożkowe zwężenie, 3 – cylindryczna część czoku [2]
Ogólna zasad konstrukcyjna jest taka jak na ilustracji 2. Oczywiście pojawiają się różne modyfikacje tego podstawowego schematu.
Ilustracja 3: Różne czoki i ich wpływ na zasięg skuteczny oraz szerokość wiązki [3]
Ilustracja 3 przedstawia rożne rodzaje czoków (najczęściej stosowane) w przerysowaniu, dla uwydatnienia różnic w budowie. W praktyce zwężenie nie jest bardzo wyraźne.
Ilustracja 4: Przekrój lufy: od lewej normalna część prowadząca przewodu lufy, po prawej niemal niewidoczny czok [4]
Jak widać – prawie nie widać. Czok zawęża lufę o ułamki milimetra.
Ilustracja 5: Ciekawe zestawienie rozrzutu w funkcji dystansu strzału oraz nazwa czoku i jego przewężenie wyrażone w mm. Czarne koła podają średnicę wiązki śrutu w cm na danym dystansie. Założeniem zestawienia było pokazanie kiedy wiązka osiąga szerokość 1 m [5]
Powyższa ilustracja rozrzutu przy zastosowaniu różnych czoków, to pewne uproszczenie tematu. Klasycznym wyznacznikiem i jednocześnie sprawdzianem dla broni, jest strzał na dystansie 35 m do tarczy kołowej o średnicy 75 cm i obliczenie pokrycia (równomierności i procentowej wartości trafień).
Dane dla poprawnego strzału są wtedy następujące:[6] ¼ czok 0,25 mm 55% ½ czok 0,38 – 0,50 mm 60% ¾ czok 0,35 – 0,87 mm 65% 1/1 czok „pełny” 0,75 – 1 mm 70%
Miary zwężeń mają charakter orientacyjny. Docelowo liczy się stopień pokrycia, czyli ilość śrucin, które trafiły tarczę średnicy 75 cm na dystansie 35 m, w relacji do ilości śrucin jaka znajduje się w naboju. Parametr ten wyraża się w procentach.Poza czokami zwężającymi lufę, istnieją też wiercenia takie jak skeet (skeet nr 1). Jest to wiercenie, które zwęża lufę jak normalny czok ale następnie, zamiast pozostać cylindryczne do wylotu – rozszerza się. Tym sposobem daje większy rozrzut. Służy ono do strzelania do rzutków na krótkim dystansie (konkurencja skeet).
Tak jak dało się już zauważyć – stosowane są różne nazwy czoków. Odpowiedniki poszczególnych typów przedstawiono poniżej:
Ilustracja 6: Zestawienie oznaczeń czoków: od lewej piktogramy, nazwy amerykańskie i angielskie (stosowane w Europie) [7]
Pojawia się logiczne pytanie – który czok wybrać? Oczywiście wszystko zależy od sytuacji – przeznaczenia broni.
Myśliwi są tu na lepszej pozycji, bo broń z dwiema lufami daje możliwość stosowania dwóch czoków. Zazwyczaj ¼ i ½ lub ¼ i ¾.
Pomimo tego, broń nie jest nadal uniwersalna. Jak poradzono sobie z tym problemem? Relatywnie łatwo, choć dopiero rozwój technologii pozwolił na to rozwiązanie.
Zasadnicze rodzaje:
Opisane do tej pory czoki to czoki stałe, które posiadają zasadniczą wadę – są stałe. Nie pozawlają na uniwersalne stosowanie broni, chyba, że mamy drugi zestaw luf.
Opracowano, więc czoki wymienne.
Rozróżniamy dwa ich rodzaje: wewnętrzne i zewnętrzne. Te pierwsze wkręca się w lufę, te drugie nakręca na wylot lufy.
Ilustracja 7: Czoki wewnętrzne całkowicie chowające się w obrysie lufy [9]
Ilustracja 8: Czoki wewnętrzne z wystającą częścią [10]
Ilustracja 9: Czok zewnętrzny nakręcony na lufę tuż za muszką (zgrubienie) [11]
Ilustracja 10: Zestaw czoków zewnętrznych [12]
Aktualnie wszystkie strzelby z bieżącej produkcji, zasadniczo, posiadają czoki wymienne. Rzadkością stają się modele z wierceniami stałymi.
Mniej typowe:
Ilustracja 11: Czok z bruzdowanym przewodem – tak zwany czok paradoks [13]
Nawiązując do strzelb typu paradoks – posiadających końcową część przewodu lufy bruzdowaną, opracowano czoki, które pozwalają zwykłej strzelbie udawać taką właśnie konstrukcję.
Do czego służą? Do poprawy celności przy strzale kulą (breneką). Przy czym nie chodzi o stabilizację żyroskopową, lecz kompensację pewnych niedoskonałości pocisku i zjawisk towarzyszących.
Czy działają? Udaje się trafić na próby prowadzone przez sceptyków, które dowodzą, że tak. Nie jest to olbrzymia różnica ale zauważalna. Pytaniem pozostaje – jak znosi to gwint na lufie, do którego mocowany jest czok. Obciążenie przy wcinaniu w bruzdy jest zawsze spore. Dodatkowo mamy tu do czynienia z pociskiem rozpędzonym, a nie startującym…
Ilustracja 12: Super – taktyczny czok, kompensator, wyważacz drzwi o agresywnym wyglądzie. Plus 3 do taktyczności i lansu [14]
Zdarzają się też wynalazki. Służą do wszystkiego, czego nigdy nie będziemy potrzebować. Otwory są rodzajem nawiązania do hamulca reakcyjnego, ząbkowanie (korona) ponoć służy do strzelania do zamków w drzwiach, a spiralne wzdłużne wybrania mają fajnie wyglądać. I zasadniczo poza wyglądaniem – nic innego tym nie zrobimy...
Ilustracja 13: Opatentowany przez firmę Fabarm system Tri-Bore, dający dobre pokrycie i przebijalność [15]
Wartym wspomnienia wynalazkiem jest system firmy Fabarm, który poprawia parametry strzału. Patent o nazwie Tri-Bore powoduje lepsze pokrycie w ujęciu procentowym i równomierności. Dodatkowo ponoć pozwala na zachowanie większej energii kinetycznej pojedynczej śruciny.
Pierwsze dwa parametry sprawdzałem porównawczo osobiście. Konkurując z naprawdę dobrą strzelbą, jedną z klasycznych legend dawnych lat, Fabarm naprawdę spisał się widowiskowo, dając lepsze parametry skupienia pomimo braku czoka…
Poniżej materiał filmowy na ten temat:
Źródła: [1] https://i0.wp.com/deerhuntingfield.com/wp-content/uploads/2017/01/Choosing-the-Proper-Shotgun-Choke.jpg?resize=551%2C461 [2] opracowanie własne [3] https://1source.basspro.com/images/k2_images/choke_on_shot_800.jpg [4] https://rifleshooter.com/wp-content/uploads/2015/07/sectioned-mossberg-500-barrel-w-labels-1024x394.jpg [5] http://www.practical-shotgun.com/chokes [6] T.Puchalski "Broń śrutowa i technika strzelania" Wyd. Drugie 1986 r. [7] http://www.shootclayforum.com/uploads/monthly_2016_02/mk38-choke.jpg.37cde4fdcc62e361db34c197c87ae4d2.jpg [8] https://www.gjenvick.com/DigitalAssets/BangorPunta/SmithAndWesson/BPS-W-030-1982-C-CAT/Photo16-InterchangeableChokeSystem-500.jpg [9] http://www.supra-dalekohledy.cz/user_files/images/zbozi/179_208.jpg [10] https://www.gunwatch.co.uk/system/images/3387/large/peters%20pics%20457.jpg?1318267700 [11] http://i5.tinypic.com/121v4v4.jpg [12] http://www.nethirlap.hu/forum/userimgs/nhgalm4ryD9.jpg [13] http://www.guns.com/2017/03/12/do-rifled-choke-tubes-improve-slug-accuracy/ [14] https://www.brownells.co.uk/WebRoot/MediaDefinition/userdocs/skus/l_155-000-250_1_m.jpg [15] http://www.fabarm.com/dati/DynChange/upload/img_caratteristiche/canna_tribore.png
